GLOSARIO DE NUEVOS TÉRMINOS AIMARAS

 

Introducción

A B C D E F H I J L M N O P R S T U V Z

 
INTRODUCCIÓN

En un mundo donde la comunicación, especialmente el flujo de información, se va intensificando a un ritmo vertiginoso, la lengua se constituye, sin duda alguna, en uno de los indicadores más importantes de la identidad cultural de una comunidad. La preservación de esta identidad cultural está estrechamente ligada al desarrollo y el fortalecimiento de su lengua.

El glosario que presentamos como un modesto aporte para el enriquecimiento del léxico de la lengua aimara, ha sido realizado por el grupo de traducción del área aimara del Proyecto de Trabajo Dirigido UMSATIC: Rosario Aguilar, Martha Álvarez, Teresa Chávez, Jhonny Coa, Cleto Conde, Primitiva Layme, Miriam Morales y Sandra Paz, bajo la supervisión y coordinación de Gregorio Callisaya A.

El glosario que cuenta con aproximadamente 1165 términos en español y sus respectivos equivalentes en aimara, dispuestos en orden alfabético, es el resultado maduro de un largo proceso de elaboración. Éste está constituido, fundamentalmente, por palabras creadas a través de diferentes procesos de creación léxica.

La creación de este glosario tiene como fin último ser útil al lector, puesto que en él encontrará términos de uso general o términos especializados de la lengua española, hasta ahora desconocidos en la lengua aimara, como acta tantachaw qillqa, plan de estudio yatiwakichawi, autogestión apnaqasiwi y muchos otros más.

Esperamos que este trabajo de terminología bilingüe pueda constituirse en una efectiva ayuda para el potenciamiento de la lengua aimara.

 

Gregorio Callisaya A.


A

abandono m Jaytjawi.
abigeato m Uywa lunthatawi.
abstracción f Apsuwi.
abstracto, -a adj Ch’amata.
abuso: ~ de confianza m Jan yäqawi.
académico, -a adj Yatxatata.
acatar v Iyawsaña.
acceso: ~ directo m Chiq mantawi.
acción f Lurawi.
acefalía f Phuqxatawi.
acelerar v Laq saraña, jank’ak saraña.
aceptable adj Iyawskaya.
aceptar v Iyaw saña.
acontecimiento m Kamachawi.
acostumbrar v Yatitatayaña.
acreditación f Uñt’ayawi.
acreditar v Uñt’ayaña.
acta f Tantach qillqa.
actitud f Kankaña.
actividad f Lurawi.
acto m Uñjawi.
actualización f Jichhachawi, qhanstayawi.
actualizar v Jichhachaña, qhanstayaña.
acuerdo m Amtawi.
acuñación f Uywjthapiwi.
adecuar v Kasayaña.
adecuado, -a adj Aski.
adhesión f Mantawi.
adivinanza f Jamusiwi.
adivinar v Jamuña.
adjetivo m Suti mayjt’aya (sm).
adjuntar v Apkataña, jaqkataña.
administración f Apnaqawi.
administrativo, -a 1 m/f Apnaqiri. 2 adj Apnaqawxata.
admisión f Katuqawi.
adolescencia f Q’axuwi, maxtalla.
adoptado, -a m/f Uta wawa.
adquirir v Jikxataña, alaña.
adverbio m Mayjt’ayiri (m).
afianzar v Ch’amanchayaña.
afiche m Jamulaphi.
agenda f Wakt’ayawi.
agradecimiento m Jallallt’awi.
agricultura f Yapuchawi.
agronómico, -a adj Yapuchawxata.
ajustar v Askichaña, kasayaña, jiythapiña.
ajuste
m Askichawi.
alcance m Puriwi.
alimentación f Manq’awi   .
allanamiento: ~ de domicilio m Utar ch’amamp mantawi.
alterar v Mayjaptayaña.
alternativo, -a adj Maykipa.
ambientar v Yatitatayaña.
ambiente m Yatichaqa.
ámbito m T’aqa.
amenaza f Axsarayawi, yanqhachawi.
análisis m Uñch’ukiwi, uñakipawi.
ancestro m Laq’apacha.
anexar v Apkataña, jaqkataña.
anexo m Apkata, jaqkata.
anillo m Siwi.
aniversario m Yuri amtawi.
antecedente m Nayrt’awi.
antena f Qatuqir lawa.
antigüedad f Nayrata.
anular v P’ampachaña.
apellido m Jatha suti.
apertura f Jist’arawi.
aplazar v Qhipt’ayaña.
aplazo m Qhipt’ayawi.
aplicar v Sarayaña.
apoderado, -a m/f Awkilanti.
aportar v Yanapaña.
aporte m Yanapa.
apoyar v Khuyapayaña, yanapt’aña, arxataña.
apreciar v Q’ayachaña.
aprendizaje m Yatiqawi.
aprobación f 1 Iyawsawi. 2 Atipt’awi.
aprobar v 1 Iyawsaña. 2 Atipt’aña.
apropiación f Katuntasiwi, nankachasiwi.
apropiar v Katusiña, nankachasiña.
aprovechar v Jakhuxaña.
aptitud f Q’aphawi.
arbitrario, -a adj Jan yatiyata.
archivado, -a adj Imata.
archivador m Imañ laphi, imir laphi.
área m T’aqa, suyu.
argumentar v Yäp amuyaña.
argumento m Yäp amuyu.
arte m Yäpa, k’achachsuwi, k’achanchawi.
articulado, -a  adj Mayachata.
articular v Mayachaña.
artículo m Amtachinu.
atribución f Lurawi.
asesor, -a m/f Amuyt’ayiri, qhananchayiri.
asesoramiento m Amuyt’ayawi.
asesorar v Amuyt’ayaña.
asignación f Churawi.
asignar v Churaña.
asignatura f T’aqa.
asimilación f Amuyt’awi.
asimilar v Amuyt’aña.
asistencia: ~ familiar f Uta yanapt’awi.
asociación f Tama.
aspecto m Tuqi.
aspirar v Munaña.
aspiración f Munawi.
atención f Uñjawi.
atletismo m T’ijnaqawi.
auditoría f Jakhsuwi, uñsurawi, qhanstayawi.
aula f Yatichaqa.
ausencia f Ch’usasiwi.
autóctono, -a adj Markata.
autoestima f Munasiwi, yaqasiwi.
autoevaluación f Chaninchasiwi.
autofinanciado, -a adj Qullqimp phuqhata.
autogestión f Apnaqasiwi, irnaqasiwi.
autogestionario, -a adj Apnaqasiwxata.
autoridad f Irpiri, jilïri, p’iqnchiri. 
autorización f Iyawsa.
autorizar v Iyawsaña.
autopista f Jach’a tupu.
auxiliar m/f Yanapiri.
avance m Sartawi.
avenida f Jach’a thakhi.


B

bachiller m/f Yattukuri.
baja: ~ médica f Usulayk samawi.
balance m Khuskhachawi, jakhthapiwi.
balanza f Chikana.
banco m Qullqi mirayiri, qullqi uta. ► ~ de datos m Yatiy tantawi.
bandera f Lawachuki.
base f Yatqalltawi. ► ~ de datos f Yatiy tantawi.
básico, -a adj Qallta.
beca f Inyatiqa, yanapt’awi.
becario m/f Inyatiri.
beneficio m Aski, Yaniwi, jalaqta.
bibliografía f Qillq uñt’aya.
bibliográfico, -a adj Qillqanakxata.
biblioteca f Panka pirwa.
bienestar m Askiwi.
bienvenidos interj Jallallt’atapxtawa.
bilateral adj Tara.
boleta: ~ de pago f Payllaw laphi.
boletín m T’aqpanka.
bolígrafo m Tinta qillqaña.
bono m Qullqit’inkha.
brindar v Churaña.
bueno, -a adj Suma.
buscador m Thaqhiri (Herramienta informática).
 

C


caja1 f Qullañ uta.
caja2 f Qullqi t’uxu.
calendario m Pachachimpu.
calidad f Askiwi.
calificado, -a adj Chaninchata.
calificar v Chaninchaña.
calígrafo, -a m/f Qillqt’iri.
calumnia f Liwanta.
cambio m Jaqukipawi.
campo m Qhanuna. ► ~ ocupacional m Irnaqchaqa.
canalizar v Sarayaña.
cancelar v Jan saña.
cantidad f Walja.
canto m Jaylliwi.
capacidad f Yatiwi. ► ~ motora f Ch’ikhi kankaña.
capacitación f Yatintayawi.
capacitar v Yatintayaña.
capital f Jach’a marka.
capitalización f Qullqichawi.
capítulo m Qillqa jalja.
característica f Uñnaqawi, uñtawi.
cárdex m Kartiksa.
carga: ~ horaria f Pachakhumu.
cargo m Irnaqchaqa.
carnet: ~ de identidad m Jaqi chimpu.
carrera f Ulaqa. ► ~ paralela f Pä chaq yatiqa.
carta f Qillqat laphi.
casilla: ~ postal f Qillqañ phut’i.
caso m Lurawi.
catalogar v Suk’uña.
catálogo m Uñicht’ayir panka.
cátedra f Yatichsuwi. ► ~ paralela f Pä chaq yatichsuwi.
categoría f Patawi.
categorización f Patchurawi.
causa f Lurawi.
celo m Imt’awi.
central adj Nayrïri.
centralizar v Taypichaña.
centro m Luraw chaqa. ► ~ de estudiantes m Yatiqir tama. // ~ de salud m Qullañ uta.
certificación f Chiqayawi.
certificado m Phuqhañ laphi. ► ~ de nacimiento m Yuri laphi. // ~ de notas m Jakhunch laphi.
certificar v Chiqayaña.
chamarra f Unkhu.
chat m Aru jalayiri.
cheque m Qullq lanti.
ciclo m Jaljawi.
ciencia f Yatxatawi.
científicamente adv Yatxatatpuni.
científico, -a adj Yatxatawxata.
circular m Muyulaphi.
circunstancia f Kunaqa.
clase f 1 Yatichaqa. 2 Yaticha.
clave f Imt’awi.
coadyuvar v Yanapaña.
código m Chimpu.
código m Jakhu.
coherencia f Chiqawi.
colación f Luqtawi.
coloquio m Parlakipawi.
comentar v Atamaña.
comentario m Atamawi.
comisión f Utt’ayata, khita.
comité m Chhijllat tama.
compañerismo m Masiwi.
compañero, -a m/f Masi.
compatibilidad f Pachpa kankaña.
compendio m Jach’a panka.
competencia f Atiña.
complementario, -a adj Phuqhanchiri.
composición f Aruchthapiwi, mayachawi, jaqthapiwi.
comprension f Amuyawi.
comprobar v Qhanstayaña, wasitat uñaña.
compromiso m Amta.
computación f Jasanchawi.
computadora f Jasanchiri.
computarizado, -a adj Jasanchirita.
comunicación f Arust’awi, yatiykipawi.
comunidad f Jayma.
concejo m Aruskipawi. ► ~ técnico m Jisk’a aruskipawi.
concentrar v Mayachthapiña, apthapiña.
concepción f Amuyt’a.
concepto m Amuyt'awi.
conceptuar v Amuyachaña.
conciencia f Chuyma, yatiña.
conciliación f Chuymjawi, sumthapiwi.
conclusión f Tukuyawi, jiksuta (monografía, tesis, etc.).
concordancia f Khuskhachawi.
concordante adj Yäpt’ayata.
concordar v Khuskhachaña.
concretar v Arust’aña.
condición f Phuqhawi.
conferencia f Arxayt’awi.
confiable adj Atinu.
confidencialmente adv Imt’asa.
configurar v Jamuqaña.
congreso m  Jach’a aruskipawi.
conjunción f Jaqthapiri (jq).
conocimiento m Uñt’awi.
consejo m Amuyt’a.
consentimiento m Iyawsawi.
considerar v Amuykipaña.
consolidación f Ch’amanchawi, sumacht’awi.
consolidar v Ch’amanchaña, sumacht’aña.
construcción f Lurt’awi, sayt’awi (para casas).
consultor, -a m/f Chaninchiri.
consultoría f Chaninchawi.
consultorio m uta.
contabilidad f Jakhurawi.
contactar v Jikxataña, irpthapiña.
contáctenos interj Qillqt’anipxita.
contacto m Jikiwi, irthapi.
contenido m Yati utjawi.
contexto m Jak’achaqa.
contingencia f Chiji.
contradecir v Arkataña.
contradicción f Jikthapi.
contraseña f Imt’awi.
contratista m/f Mink’iri.
control: ~ de calidad m Aski uñch’ukiwi.
controlar m Uñch’ukiña.
convalidación f Lantiwi.
convalidar v Lantiña.
convenio m Arust’awi, amtaqillqa.
convocatoria f Jawsawi.
coordinación Yanapasiwi.
coordinador, -a m/f Yanapt’iri.
coordinar v Yanapasiña.
coro m Jayllt’awi.
correo m Aru apiri. ► ~ electrónico m Aru jalayiri.
correspondencia f Qillqata.
costo m Chani.
creación f Uñstayawi.
creatividad f Q’aphawi, uñstatawi.
creativo, -a 1 m/f Ch’ikhi chuyma. 2 adj Ch’ikhi.
crisis f Aynacht’awi, mach’a.
criterio m Amuyu.
crítica f K’umiwi.
crítico, -a adj amuyt’ata.
crónica f Sarnaqawi.
cronograma m Wakt’ayata.
cronológico, -a adj Pachat pacharu.
cuaderno m Qillqañ panka.
cuenta f Chimpu (bancaria).
cultura f Sarawi.
cultural adj Sarawxata.
cumplimiento m Phuqhanchawi.
currícula f Yatiwakichawi.
currículum m Yatiwakichawi.
curso m 1 Yatiqawi. 2 Yatichaqa. ► ~ prefacultativo m Wakt’ay yatiqawi. // ~ propedéutico m Uypach yatiqawi.

 
D


dato m Uñt’awi.
deber m Phuqhaña.
debilidad f Thulljtawi.
declaración f Qhananchawi.
declaratoria f Yatiyawi.
dedicación f Taqi chuyma.
dedicatoria f Jallallt’awi.
defensa f Qhananchawi, arxatawi.
definición f Uñacht’ayawi.
delegado, -a m/f Sayt’iri, chhijllata.
delimitación f Qurpamukuwi.
delimitar v Qurpamukuña.
delito m Ñanqhacha.
demanda f Mayiwi.
democracia f Taqi amta.
democrático, -a adj Taqin amtata.
denuncia f Irkatawi.
departamento1 m Phuqhat uta.
departamento2 m Tuqi.
departamento3 m Laya.
dependencia f Uta, apnaqasiwi.
depender v Apnaqatäña.
dependiente adj Irpkatata.
deportivo, -a adj Anatañxata.
depositar v Uskuña, jaytt’aña (dinero).
depósito m Usku, jaytt’a (dinero).
derecho: ~s reservados m Imaqat kamachi.
derrotista adj Llaytha.
desarrollar v Jilxatayaña, jach’anchaña, nayrar sarta yana.
desarrollo m Jilxatawi, jach’anchawi.
descanso m Samarawi.                   
descargo m Iraqawi.
descentralizado, -a adj Jaljanuqata.
descentralizar v Jaljanuqaña.
desconcentrado, -a adj T’aqaqata.
descripción f Uñt’ayawi, uñakipawi.
descuento m Apaqawi, Iraqa.
desembolso m Phuqhawi.
desempeño m Lurt’awi, phuqhawi.
desenvolverse v Irnaqaña, luraña.
desglosar v Jaljaña.
desglose m Jaljawi.
designación f Utt’ayawi.
despachar v Apayaña.
destino m Puriwi, sarawi.
destreza f Q’aphawi.
detalle m Qhananchawi.
determinar v Arusthapiña.
diagnóstico m Uñakipawi.
diagrama m Jamuqa.
diagramación f Jamuqawi, k’achachawi.
dibujante m/f Jamuqiri.
dibujo m Jamuqa.
diccionario m Aru panka.
didáctico, -a adj Yatisarta.
difamación f Inak parlawi.
difusión f Yatiyawi.
dignatario, -a m/f Mallku.
dimensión f Pachawi.
diploma m Yati laphi.
dirección 1 f Utjawi. 2 Irpa uta. 3 P’iqinchawi.
directorio: ~ telefónico m Tiliphun panka.
directriz f Chiqawi.
discapacidad f Usuta, usucha, pisi amuyu.
discernimiento m Ajlliwi.
disculpar v P’amp’achaña.
discurso m Arst’awi.
discusión f Tuqisiwi.
diseminar v Yatiykipayaña.
diseño m Jamuqawi.
diseñador, -a m/f Jamuqiri.
dispensar v P’amp’achaña.
dispensación f P’amp’acha.
disponer v Luraña.
disposición f Kamachi.
distrito: ~ sanitario m Qullañ uta.
divergente adj Mayja.
diversidad f Kunaymana.
división f Jalja.
divulgación f Ch’iqiyawi.
docencia f Yatichawi.
documentación f Qillqanakawi.
documental adj Qillqanakxata.
documento m Qillqata.
dominio m Jichu.
dosificar v Mallt’achaña.
dosis f Mallt’awi.
dotación f Churawi.
duración f Yatipacha.

 
E

economía f Qullqichawi.
económico, -a adj Qullqxata.
economista m/f Qullqichiri.
edición f Askiptawi.
edificio m Sayt’u uta, tawqa uta.
editorial f Qhanstayiri.
educación f Yatichawi.
efectivo, -a adj Utjiri.
efecto m Lurata.
eficacia f Aski lurawi.
eficiencia f Aski lurawi.
egresado, -a m/f Tukuyiri.
egreso m Mistsuwi, tukuyawi.
ejecución f Sarayawi.
ejecutivo, -a adj Jach’a, jilïri.
ejercicio m Lurawi.
electricidad f Illapa.
electrónica f Illap ch’iqiyiri.
emancipación f Qhispiyasiwi.
embarazo f Usuwi.
emigración f Marka jaytawi.
emigrar v Marka jaytaña.
empresa f Irnaq uta.
encargado, -a m/f Uñjiri.
enciclopedia f Uñt’anak panka.
encuesta f Jiskht’awi.
encuestador, -a m/f Jiskt’iri.
énfasis m Ch’amachawi.
enlace m Sipita.
enseñanza f Yatichsuwi.
entidad f Chhijnuqa.
entorno m Jak’achaqa.
entretenimiento m Kusist’awi.
entrevista f Jiskht’awi.
equipamiento m Utjayawi.
equipar v Utjayaña.
equipo m Tama.
erección f Sayt’ayawi.
error m Pantja.
escala f Patilla.
escalafón m Makatawi.
escalafón: ~ docente m Yatichir patilla.
escena f Uñicht’ayawi.
esencia f Ajalla.
espacio m Chaqa.
especial adj Ajalla, aski.
especialidad f Irnaqtuqi, yatsuta.
especialista m/f Yatxatata.
especializado, -a adj Sum yatxatata.
especificación f Qhananchawi.
esplendor m Llijkiri.
esquema m Warucha.
estable adj Khuskha, jan mayjt’iri.
establecer v Kamachiña.
establecido, a adj Kamachita.
estadística f Kipuwi.
estado m Uñjasiwi. ► ~ civil m Jaqicha.
estafa f Apaqawi, lunthatawi, sallqxawi.
estamento m Khuskha.
estamento m Tama.
estatal adj Markata.
estatuto: ~ orgánico m Kamachinakawi.
estimular v Nukt’aña.
estímulo m Nukt’awi.
estrategia f Amta, luraw thakhi.
estrés m P’iqi uso.
estructura f Utt’awi. ► ~ orgánica f Utt’aw llika.
estructurar v Wakthapiyaña.
estudio m Yatintawi.
etapa f Jalja, pacha.
ética f Chiqasarta.
ético adj Chiqa.
etnia f Chaqat marka.
evaluación f Chaninchawi.
evaluar v Chaninchaña.
evento m Kamachawi.
eventual adj Juk’pacha.
evidencia f Qhanancha.
evolución f Mayjt’awi.
exacto, -a adj Chiqa, phuqhata.
examen m Yant’awi. ► ~ de suficiencia m Chiqa yant’awi.
excelencia f Askiwi.
excelente adj Aski.
excelente adj Wali suma.
exclusivo, -a adj Jark’aqata.
éxito m Jikxatawi.
expectativa f Munañawi.
expediente m Qillqat t’ixi.
experiencia f Yatit kankaña.
explicar v Qhananchaña.
explotador, -a m/f Ñanqha qamiri.
exponer v Yati uñt’ayaña.
exposición f Yati uñt’ayawi.
expositor, -a m/f Arst’iri.
extensión f 1 Markawi. 2 Churawi.
extraordinario, -a adj Jan wakichata.
 


F


fábrica f Lurañ uta.
fabricación f Lurawi.
factor m Luriri.
facultad f Jach’a ulaqa.
facultativo, -a adj Ulaqanakxata.
falta f Jan utjawi.
fase f Sarawi.
favorable adj Aski.
fecha f Uru jakhu.
ficha f Thaqha laphi.
fichero m Yatitantiri.
figura f Uñta.
figurativo, -a adj Uñt’ata.
fijar v Utt’ayaña.
file m 1 Imañ laphi. 2 Imt’at qillqa.
filiación f Qillqantawi.
filmadora f Uñta imiri.
filmar v Uñta imaña.
filosofía f Lup’intawi.
fin m Amta.
financiero, -a adj Qullqinchiri.
firma f Rixt’a.
fiscal adj Markata.
fiscalización f Awatiwi.
fiscalizar v Awatiña, uñakipaña.
físico m Utjiri.
flujo m Sarawi.
fólder m Imañ laphi.
folleto m Jisk’a panka.
fomentar v Uñicht’ayaña, yatitatayaña.
fondo: ~ documental m Pankaqutu.
formación f Yatichsuwi.
formar v Yatichsuña.
formativo, -a adj Yatichsuta.
formato m Uñacht’awi. 
formulación f Qillqantawi.
formular v Qillqantaña.
formulario m Phuqhañ laphi.
foro m Yati aruskipawi.
fortalecido, -a adj Chamani.
fortalecimiento m Ch’amancht’awi.
fortaleza f Ch’amanchawi.
foto f Jamuqa.
fotocopia f Waraqt’ata.
fotocopiadora f Waraqiri.
fotocopiar v Waraqt’aña.
fraternidad f Tama.
fuente: ~ de información f Uñt’aw ch’iqiyiri.
función f Lurt’awi, phuqhawi, irnaqt’a.
funcionario, -a m/f Irnaqiri.
fundación f Uñstayawi, utt’ayawi.
fundamental adj Askiri.
fundamento m Thaxsi.
fundar v Utt’ayaña.
fundición f Umatatawi.


G


gabinete m Jisk’a irnaq uta.
ganadería f Uywaña, uywawi.
garantizar v Chiqayaña.
gasto m Qullqi irja.
generación f 1 Jaqitama, taña, mita. 2 Uñstayawi.
generador m Uñstayiri.
generadora f Luriri.  
general adj Jach’a, taqpachata.
generar v Uñstayaña.
género m Yaqhapura.
gestión f Apnaqawi.
giro m Churawi (Cheques).
global adj Taqpacha.
globalizado, -a adj Taqpachata.
glosario m Aru pirwa.
gobierno m 1 Mallkuchawi. 2 Apnaqawi.
grado m Patilla.
graduación f Tukuy raymi.
gratificación f Payllawi.
gubernamental adj Markata.
guía f Irpa. ► ~ telefónica f Tiliphun panka.

 

H


habilidad f Q’aphawi.
habitante m Markachiri.
habituar v Yatitatayaña.
hectárea f Iktarya.
hecho m Kamachawi.
hemeroteca f Janalaph pirwa.
heredero, -a m/f Jakkir wawa.
herramienta f Irnaqañ yä.
hipótesis f Nayrt’a amuyu.
historia f Nayra sarnaqawi.
historiador, -a m/f Nayrat yatxatiri.
histórico, -a adj Sarnaqawxata.
homicidio m Jiwayawi.
homologación f Chanicha.
honor m Yäqa.
honorable adj Yäqata.
hora f Ura.
horario m Uru wakichawi.
horizonte m Uñtawi.
hospital m Qullañ uta.
humano m Jaqita.

 

I


identidad f Kikipa.
identificación f Uñacht’ayawi.
identificación f Uñt’awi.
identificar v Uñacht’ayaña.
ideología f Amuyawi.
idioma m Aru.
idoneidad f Chiqapawi.
impactar v Chiqt’aña.
impacto m 1 Chhiju. 2 chiqt’awi.
imparcial adj Chiqluriri.
implantar v Uskuntaña.
implementación f Usku.
implemetar v Uskuña.
impositivo, -a adj Wayt’ata.
imprenta f Waraqir uta.
inauguración f Qalltawi.
incentivar v Nukt’aña.
incentivo m Nukt’a.
incidir v Mayjt’ayaña.
incipiente adj Qalltiri.
inciso m Ch’aqa.
incluir v Yanapt’aña.
incremento m Irxatawi.
independencia f Sapawi, t’aqartawi.
independiente adj Sapa.
indicador m Uñjayiri.
índice m Waruchata.
indígena m/f Ayllu jaqi.
individual adj Sapata, sapa.
industria f Irnaqanakawi.
infantil adj Wawa.
influenciar v Amtayaña.
información f Uñt’ayawi.
informativo, -a adj Yatiwxata.
informe m Yatiyt’awi.
infraestructura f Utanakawi.
ingreso m Mantawi.
iniciativa f Chiqancha.
inicio m Qallta.
injuria f K’ariwi.
injusticiar v Taripaña.
inmigración f Jutxawi.
innovador m Sumachiri.
innovar v Sumachaña, Khusaptayaña.
inscripción f Qillqayawi.
inseguridad f Thujrst’asiwi.
inspección f Uñjakipawi.
inspector, -a m/f Uñjakipiri.
institución f Chhijnuqawi.
institucional adj Chhijnuqawxata.
institucionalización f Chhijnuqawi.
instituto m Jisk’a ulaqa.
instrucción f 1 Yatichsuwi. 2 Yatiyawi.
instructivo m Yatiyawi.
instrumento m Yä.
insumo m Yä.
insumo m Yänakawi.
integrador, -a m/f Mayachiri.
integral adj Phuqhata.
integrar v Mayachaña.
integración f Mayacht’awi.
interacción: ~ social f Yati mayakipawi.
interconectar v Jikthaptayaña.
interconexión f Jikthaptayawi.
interdisciplinario, -a adj Yatxatatanakata.
interjección f amuyuni (am).
interés m Munawi.
interesado, -a m/f Sarnaqasiri.
internacional adj Anqanakata.
internado: ~ rotatorio m Aynuq irnaqawi.
interrelación f Jakthapisiwi.
intervenir v 1 Jalantaña. 2 Mitisiña.
introducción f Qalltawi.
inversión f Qullqichsuwi, qullqi uchawi.
invertir v Qullqichsuña, qullqi uchaña.
investigación f Yatxatawi.
investigador, -a m/f Yatxatiri.
invierno m Juyphi pacha.
invierno m Juyphipacha.
invitación f Achikawi.
invitar v Achikaña (prof.).
involucrado, -a adj Ch’aluntata, mantata.
irradiar v Qhanatataña.



J

jefatura f P’iqinchawi, apnaqawi.
jerarquía f Patilla.
jingle m Chillpa.
jubilación f Samarxawi.
jurídico, -a adj Taripata.
justicia f T’aqawi, taripawi.
justificación f Qhanstayawi.
justificado, -a adj 1 Yant’ata (práctica). 2 Iyawsata (permiso).
justificar v Qhanstayaña.

 
L

laboratorio m Yant’añ uta.
lápiz m K’illi qillqaña.
leal adj Atinu.
legal adj Chiqa, yäpa.
legalización f Q’umachawi.
legalizado, -a adj Kamachita, chiqachata.
lema m Sawi.
lesión m Usucha.
libreta: ~ de calificaciones f Jakhunch panka.
libro m Panka.
licencia f Iyawsawi.
licitación f Jawsawi.
licitar v Jawsaña.
liga: ~ deportiva m Anat chhijnuqa.
limitar v Tupuña.
límite m Tupu.
línea f Thakhi, qhanuna.
lineamiento m Kunkachawi.
liquidación f Jakhsuwi.
lógica f Chiqa.
logro m Jikxatawi.

M

malla: ~ curricular f Yatxat qäna.
maltrato m Nuwawi, usuchjawi.
mampara f Pirqalanti.
manta f Phullu.
mantener v Uñjaña.
mantenimiento m Uñjawi.
manual m Irpir panka.
manuscrito m Ampar qillqa.
mapa m Marka jamuqa.
máscara f Suxu.
materia f T’aqa. ~ troncal f Wakiskir t’aqa.
material m Yä.
maternidad f Taykawi.
matrícula f Yatiq chimpu.
meca f Askichaqa.
mecánica f Sarayiri.
mecanismo m Thakhi.
medida f Sawi.
medio m Tuqi.
medio: ~ ambiente m Pachawja.
memorial m Tarip qillqa.
mención f Jalja.
mérito m Waqaychawi.
método m Thakhi.
metodología f Thakhichawi.
metodológico, -a adj Thakhichawxata.
miembro m/f Tamajaqi.
migración f Jaytxawi.
milenio m Waranqawi.
minuta f Yant’a mink’a (jur).
misión f Lurawi.
mobiliario m Yänaka.
modalidad f Jamuwi.
modelo m Uñacht’awi.
modernización f Machaqtayawi.
moderno, -a adj Jichha uñsta.
módulo m Yatiqawi.
monitoreo m Uñakipawi.
monografía f Yant’a qillqa.
mortalidad f Jiwawi.
motivado, -a adj Nukt'ata.
motivar v Munayaña.
multidisciplinario, -a adj Yatxatatanakata.
música f Jaylliphust’a.

N


natural adj Pachata.
natural adj Uraqi.
negativo, -a adj Jan wali.
negociación f Parlthapiwi.
negocio m Alakipawi.
nivel m Patilla, khuskhacha.
nombre: ~ de usuario m Apnaqiri.
norma f Kamachi.
normalización v Kamachiñawi.
nota f 1 Qillqata. 2 Jakhuncha.
noticia f Yatiyawi.
noticiero m Yatiyiri.
notificación f Awist’awi.
numeración f Jakhuchawi.
nutrición f Ch’amanchawi.
nutrir v Ch’amanchaña.

 
O

objetivo m Amtawi.
obligatorio, -a adj Wakt’ata.
observación f Uñch’ukiwi, uñakipawi.
ocupacional adj Irnaqawxata.
oficina f Irnaqchaqa.
oficio m Irnaqawi, lurawi.
operación f Lurawi.
operativo m Apnaqawi.
opinión f Amuyt’awi.
oponerse v Sayt’asiña.
oposición f Sayt’asiwi.
oportunidad f Yant’a.
optativo, -a adj Munata.
optimismo m Khusawi.
optimizar v Khusaptayaña.
óptimo adj Kusa.
orden f 1 Kamachi. 2 Iyawsa.
ordenar v Kamachiña.
ordinario, -a adj Ina.
organigrama m Patachawi.
organismo m Tantachawi.
organización f 1 Tamachawi. mayacht’awi. 2 Wakiyawi.
organizacional adj Wakiyawxata.
organizador, -a m/f Wakicht’iri.
órgano m Tama (institución).
original adj Nayrïri.
originario, -a m/f Urijinaryu.
ostentar v Muq’ichayaña.
otoño m Awtipacha.

P

paciente m/f Usuta.
pagar v Chaniña (sueldo).
página f Uñstawi.
panel m Panila.
papeleta: ~ de pago f Payllaw laphi.
parámetro m Amuykipawi, tupuwi.
paradigma m Uñtawi.
pareja f Chachawarmi.
parque m K’uchichaqa.
párrafo m Aru tamacha.
participación f Yanapt’asiwi.
participante m/f Yanapiri, arst’iri.
participar v Arst’aña.
particular adj Jaqinkiri.
parto m Usxawi.
pasacalle m Thakhi yatiyawi.
pasante m/f Yatxat yant’iri.
pasantía f Yatxat yant’awi.
pasaporte m Jaqi panka.
pasivo, -a adj Aliqa (Persona), suyiri.
patente f Sutiya.
pedagógico, -a adj Yatichawxata.
pedido m Mayiwi.
pénsum m Yatit’aqawi.
percepción f Amuyt’awi.
perfil m Kankaña.
periódico m Janalaphi.
periódico, -a adj Sapakuti.
período m Jaljawi.
permanencia f Yatiqawpacha.
permanente adj Chaqata.
permuta f Chhala.
permutar v Chhalaña.
personal adj Irnaqirxata.
personalidad f Jaqi uñta.
perspectiva f Uñtawi.
pertinencia f Yaniwi.
pertinente adj Yäpa.
piloto adj Yant’a.
piso m Altusa.
plagiar v Qillqa lunthataña.
plagio m Qillqa lunthatawi.
plan m Amta. ► ~ de estudios m Yatiwakichawi.
planificación f Wakichawi, amuykipawi.
planilla f Suk’u.
planteamiento 1 m Jiskht’asiwi. 2  Amuyt’awi.
plantear v 1 Jiskht’asiña. 2 Amuyt’aña.
plataforma f Phat’a.
pliego m Tanta.
pluralista adj Walja, alluxa.
pobre adj Thanthalli.
polémica f Amuy ch’axwa.
polera f Allmilla.
política f 1 Amuy irpa. 2 Amuyt’awi.
politico, -a m/f Amuyt’iri.
ponderable adj Yaqkaya.
ponderación f Yaqawi.
ponderar v Yäqaña.
ponencia f Yati uñanchawi.
portal m Punku.
porvenir m Jutiri.
posesión f Yaniñawi.
posible adj Inasa.
posición f Utt’ayawi.
positivo, -a adj Aski.
posta: ~ sanitaria f Qullañ uta.
postulación f Yant’awi.
postulante m/f Yant’iri.
postular v Yant’aña.
potencializar v Ch’amanchaña.
práctica f Irnaqt’a.
preámbulo m Nayrt’awi.
precaución f Amuyasiwi.
precautelar v Nayrt’aña.
precio m Chani.
precisión f Wakisiwi.
predisposición f Amtasiwi.
prefacultativo m Yant’a yatichawi.
preliminar adj Qallta.
premiación f Luqtawi, t’inkhawi.
premiar v Luqtaña, t’inkhaña.
premio m T’inkha.
prensa f Yatiyt’iri.
prescribir v Kamachiña.
presentación f Uñt’ayawi.
presente m Waxt’awi.
preservar v Sarayaña.
prestigio m Uñt’a.
prestigioso, -a adj Sum uñt’ata.
presupuesto m Wakiyqullqi.
prevenir v Nayrt’ayaña.
prevención f Nayrt’awi.
preventivo, -a adj Nayrt’a.
previsión f Nayrt’ayawi.
previsto, -a adj Amtata.
primaria f Nayrir yatiqawi.
primavera f Lapakpacha.
principal adj Ajalla, nayriri.
principalmente adv Nayrirpuni.
principio m Qallta amta.
privado, -a adj Jaqinkiri.
privatización f Aljantawi.
privilegio m Nukt’a.
procedimiento m Sarayawi.
procesamiento m Apnaqawi, sarayawi.
procesar v Sarachaña.
proceso m Sarawi. ► ~ judicial m Ch’axwa sarawi.
producción f Mirayawi.
productivo, -a adj Mirayawxata.
producto m Mirayata.
profesión f Yatxata.
profesional m/f Yatxatata.
profundización f Mik’ayawi.
profundizar v Mik’ayaña.
programa m Wakt’a.
programación f Wakt’ayawi.
prometer v Ar churaña.
promoción f Tukuyawi.
promover v Ch’arxtayaña, nayrar unxtayaña.
pronombre m sutilanti (sl).
propaganda f Chillpa, Yatitatayawi.
proponer v Amt uchaña.
propósito m Amta.
propuesta f Luqtawi.
prórroga f 1 Suyt’ayawi. 2 Sarayawi.
prorrogar v 1 Suyt’ayaña. 2 Sarayaña.
prospección f Alliwi.
proteína f Ch’amyapt’iri.
provincial adj Jach’a aylluta.
provisión: en ~ nacional adv Suyupachataki.
proyección f Nayrar apawi.
proyectista m/f Amtaw luriri.
proyecto m Amtawi.
prueba f Yant’a.
publicación f Qillqat yatiyawi.
publicar v Uñt’ayaña, qhanstayaña.
publicidad f Chillpa, yatitatayawi.
público, -a adj Taqina.
pulpería f Pirwa.
puntabola f Tina qillqaña.
puntaje m Jakhuncha.
puntualidad f Pachar maqawi. 


R

racional adj Lup’itarjama.
radiación f Jalir illapa.
rama f Pallqa, laymi.
rasgo m Uñnaqawi.
reacción f P’arxtawi.
recepción f Qatuqawi.
receptor m Katuqiri.
recibo m Qullqichimpu, katuchimpu.
reclamo m Arustaqha.
reclamar v Arustaqhaña.
reclutamiento m Jawsawi.
recomendación f Iwxt’awi.
reconocimiento m Uñt’awi. ► ~ de paternidad m Wawar awkjam uñt’awi.
récord: ~ académico m Yatiqaw laphi.
recorrido m Thuqhuw thakhi.
rectificación f Askichawi.
recuperación f Sumachawi.
recuperatorio m Sumpatawi.
recurso m Utjiri, yä. ► ~s naturales m Uraq yänaka.
red f Qäna.
redacción f Aruchthapiwi.
referencia f Uñt'awi.
refinería f Jaljanuqiri.
reflejar v Uñacht’ayaña.
reforma f Askichawi.
reformulación f Askichawi, mayjt’ayawi.
reformular v Askichaña, mayjt’ayaña.
refrigerio m Awtja apjta.
regentar v Apnaqaña.
régimen m Thakhi.
región f Tuqi.
registrar v Qillqantaña.
registrarse v Qillqt’ayasiña.
registro m Qillqt'awi.
reglamentar v Kamachiña.
reglamento m Kamachinakawi.
regular1 v Chiqachaña.
regular2 adj Waliki.
regulación f Chiqachawi.
rehabilitar v K’umachaña.
rehabilitación f K’umachawi.
reincorporación f Kutt’awi.
relación f Jakawi, sumankaña, amuyawi.
relacionar v Q’apthapiña.
reloj m Pachayiri.
remuneración f Paylla.
remunerar v Payllaña.
rendimiento m Yatiqsuwi.
repetición f Kutxatawi.
repetir v Kutxataña.
repositorio m Imañ chaqa.
representante m/f Lanti.
representar v 1 Uñicht’ayaña. 2 Lantiña.
repris m Wasincha.
repuesto f Yälanti.
requerimiento m Munawi.
requisito m Phuqhawi.
rescatar v Tumpaña.
rescate m Tumpa.
resolución f Kamachi.
respaldatorio, -a adj Qhanancht’ayiri.
respetar v Yäqaña.
respetado, -a adj Yäqata.
responsabilidad f Sarayawi.
responsable m/f Sarayiri.
resultado f Jikxatawi.
resumen m Juk’aptayawi.
retardación f Jayarst’awi.
retórica f Aski arsu.
retribución f Phuqhawi.
retroactividad f Phuqhachawi.
retroactivo, -a adj Phuqhachata.
revelar v Qhanstayaña.
revertido, -a adj Jan mayita.
revisar v Uñakipaña.
revisión f Uñakipawi.
revista f Jisk’a panka.
rol m Phuqhawi.
romper v Tukuyaña.
rotación f Muyuwi.
rubro m Jalja.
rural adj Aylluta.
rutina f Yatita.
rutinario, -a adj Yatita.
rubro m Jalja.



S


salario m Paylla.
salud f K’umawi.
salvaguardar v Jark’aqaña.
sanción f Juchancha, mut’uya.
sancionar v Juchanchaña, mut’uyaña.
saneamiento m Q’umachawi.
sanear v Q’umachaña.
satisfacción f 1 Kusisiwi. 2 P'ampachawi.
sección f Tuqi.
secretaría f Katuqchaqa.
sector m Tuqi.
sectorial f Jisk’a tantachawi.
secuencia f Khuskha.
secundaria f Taypi yatiqawi.
sedentario, -a adj Utjxiri.
seguimiento m Uñakipawi.
seguridad f Tuwaqawi.
selección f Ajlliwi.
sellar v Ñit'iña.
sello m Ñit'i.
semestre m Tirsu.
seminario m Yati aruskipawi.
semipresencial adj Pisuñjt’ata.
sensibilidad f Llamp’uchawi, chuymawi.
sensible adj Llamp’u chuyma, jisk’a chuyma.
señal f Uñjawi (Televisión).
separata f T’aqa.
servicio m Yanapa.
servicio m Luqtawi, yanapiri.
sexo m Jaqi.
sigla f Chimpu.
siglo m Marasinti.
signo m Chimpu.
símbolo m Uñancha.
simposio m Aruskipawi.
síntesis f Juk’aptayawi.
sintetizar v Juk’aptayaña.
sistema m Llika. ~ educativo m Yati llika.
sistematizado, -a adj Llikata.
situación f Jakawi.
sociable adj Sumankiri.
social adj Jaqinakxata.
sociedad f Marka.
soldadura f Qhuriwi.
soldar f Qhuriña.
solicitud f Mayiwi.
solidaridad f Yanapt'asiwi.
solidario, -a adj Yanapt’iri.
solución f Askichawi.
spot m Jisk’a chillpa.
subalterno, -a adj Manqhankiri.
subsidio m Yanapt’awi.
subsistema m Jisk’a llika.
sueldo m Paylla.
sugerencia f Iwxt’awi.
suicidio m Jiwayasiwi.
superación f Mistsuwi.
superficie f Uraqi.
superior adj Jilïri, jach’a.
supervisar v Uñch’ukiña.
supervisión f Uñch’ukiwi.
supervisor, -a m/f Uñch’ukiri.
suplantación f Turkanta.
suplantar v Turkantaña.
suplente adj Lanti.
sustantivo m suti (s).
 

T

taller m Yant'awi.
tarea f Lurawi.
teatro m Yacht’awi.
técnica f Yänakawi.
técnico, -a adj Lurawxata.
tecnología f Lurañ yänaka.
tecnológico, -a adj Yänakata.
telefonía f Tiliphuniya.
teléfono m Tiliphunu, jaya arsuri, jawst'awi.
televisión f Uñch’uk phut’i.
televisor m Uñch’uk phut’i.
tema m Yatsuwi.
temático, -a adj Yatiqawxata.
tendencia f Uñtawi.
tentativa f Yant’a.
teoría f Yati utjawi, yatsukipa.
teórico, -a adj Lup’ita, yatsuta.
terapéutico, -a adj Qullawxata.
terapia f Qullawi.
tesina f Yatiqillqa.
tesis f Yatipanka.
tesista m/f Yatipank luriri.
tesorería f Qullqi chhijnuqa.
tesoro: ~ universitario m Qullqi chhijnuqa.
testimonio m Arsuwi.
texto m Arucha.
textual adj Aruchata.
timbre m Lip’iyaña, chimpu lip’i.
tinta f Qillqañ qulla.
tipo m Kasta.
titular adj Utt’ayata.
título m Titulu.
tiza f Qillqañ pachacha.
tolerancia f Llamp’uwi.
tolerante adj Llamp’u.
tolerar v Llamp’uña.
tóxico, -a adj Jan walt’ayiri.
trabajo: ~ de campo m Chaqan irnaqa. // ~ de grado m Yati irnaqa. // ~ dirigido m Irpat irnaqa. // ~ práctico m Yati irnaqa.
tradicional adj Markata.
traducción f Atamiwi.
traductor m Atamiri (Programa).
traductor, -a m/f Atamiri.
trámite m Jaqukiptayawi.
transacción f Churawi.
transcribir v Qillqakiptayaña.
transcripción f Qillqakiptayawi.
transcriptor, -a m/f Qillqakiptayiri.
transferir v Churxaña.
transferencia f Churxawi.
transmisor m Yatiyt’iri.
transparencia f Qhanancha.
trascender v Yatiykipaña.
traspaso m Jaqukiptawi.
trato m Uñjawi.
tribunal m T'aqiri, taripiri.
trifurcación f Kimsa jalja.
tríptico m Sukt’at laphi.
turno m Mit’a ira.
tutorial m Qhananchiri.
 

U


unidad f Chhijnuqa.
universidad f Jach’a yatiñ uta.
universitario, -a 1 m/f Jach’a yatiqiri. 2 adj Yatiñ utata.
urbano adj Jach’a markata.
urgencia f Laqawi.
usar v Apnaqaña.
uso m Apnaqawi.
usuario, -a m/f Apnaqiri. 


V


vacación f Samarawi.
valor m Chani, waqaychawi.
valorar v Chaninchaña, waqaychaña, yäqaña.
verano m Jallupacha.
verbo m lurayiri (l).
verificar v Uñakipaña.
veto m Jark’a.
vetar v Jark’aña.
vía f Tupu, thakhi.
viable adj Utjawi.
video m Waraqat jamuqa.
vigente adj Sarnaqa.
vigilancia f Uñch’ukiwi.
vinculación f Jaqthapiwi.
vincular v Jaqthapiña, kisantaña.
violación f Ñanqhacha.
violencia: ~ doméstica f Uta manqhan nuwawi.
virtual adj Jayata.
visión f Uñtawi.
visita f Tumpiri.
vitamina f Ch’amanchiri.
vitrina f Uskuñ t’uxu.

Z

zona f T’aqa, chaqa.